چەند تەوەرێكی سەرەكی لە كۆماری ئەفلاتوندا
و: رەفعەت مورادی
یەكەمین خاڵ كە لەخوێندنەوەی كتێبی كۆمارییدا دەتوانێ تووشی هەڵەمان بكات مانشێتەكەیەتی، چونكە خوێنەری ئەمرۆ لەوانەیە واتێبگات كە مەبەستی سەرەكی تەوەری كتێبەكە شێوازێكی تایبەت لەحكوومەتە واتە سیستەمی كۆماری(لەبەرامبەر پاشاێتیدا)، لەكاتێكدا بەو شێوەیە نییە بەڵكو واژە یۆنانییەكەی كۆمار بەواتای “پۆلیتیكا”یە و بەرامبەرە لاتینییەكەی بریتییە لە “ریسپۆبلیكا” بە واتای وڵات یان كۆمەڵگا یان پێكهاتەی حكوومەت، لەیۆناندا حكوومەتەكان چ كۆماری بووبن چ پاشاێتی یان ئەشرافی بەو ناوەوە دەناسران، بەڵام تەوەرەكانی كتێبی كۆمار، سەرەڕای رەخنەگرتن لەحكوومەتەكانی ئەو سەردەمە، بەشێوەی سەرەكی تایبەتە بەكۆی سیاسەت‌و پەروەردەو فەلسەفەو كەمتر باسی وردەكارییەكانی كردووە، بەڵكو هەموو بەشەكانی دەچنەوە سەر پرسە ئەخلاقییەكان، هۆی ئەم كارەش دەگەرێتەوە بۆ تاڕادەیەك سادە بوونی پێكهاتەی ژیانی كۆمەڵاێتی لە شارەكانی یۆنان كە خەڵكەكەی لەنێوان ئەخلاق و سیاسەتدا جیاوازییان دانەدەنا، واتە باوەڕیان بەوە نەبووكەدەكرێ هەڵسوكەوتی شەخسی تاكەكان لەپرانسیبەكانی حكوومەت جیابكرێتەوە، بەڵكو پێیانوابوو یاسای وڵات سەرچاوەی هەموو پێوەرەكانی ژیانی مرۆڤەوشایستەبوونی تاكەكەسی یەكسانە لەگەڵ شایستەبوونی سیاسی، ئەم باوەڕە بووە هۆی ئەوەی یۆنانییەكان بەبەراورد لەگەڵ گەلانی تر بەڕادەیەكی كەمتر خۆپەرست بن و بەپێچەوانەی داب ونەریتی ئەمرۆ، سیاسەت‌و ئەخلاق وەك یەك سەیر بكەن، پاش ئەخلاق، پرسە پەروەردەییەكان گرنگترین تەوەری كتێبی “جمهورییەت” پێكدێنن و هۆكارەكەشی ئەوەیە بەبڕوای ئەفلاتون تا ئەوكاتەی فەیلەسۆفەكان بە فەرمانڕەوایی نەگەن، كێشەوگرفتی مرۆف چارەسەر ناكرێت، لەمڕوەوە گرنگترین كار لەسیاسەت، پەروەردەكردنی فەیلەسۆفانە بۆ فەرمانڕەوایی، بۆیە ئەگەر ئەم كارە بەباشی بەئەنجام بگەێنرێت دەتوانی هەموو كاروباری وڵات بە دڵنیاییەوە ڕادەستی ئەقڵ ولێزانییان بكەیت، هەروەها لەبەر ئەوەی كتێبی كۆمار پاش دامەزراندنی ئاكادیمیا نووسراوە‌و وەك مەرامنامەی ئەو ئاكادیمیایە بەئەژمار دەهات، گرنگترین ئامانجی ئەفلاتون لەدامەزراندنی ئاكادیمیا، پەروەردەكردنی فەیلەسۆفی حوكمڕان یان بە وتەی سەعدی گەورە شاعیر پەروەردەكردنی زانای بەكردە بوو، بەدڵنیاییەوە ئەفلاتون لەو ئاكادیمیایەدا گرنگی بە كاروباری پەروەردەیی دەداو شانبەشانی سیاسەت باسی لەئەخلاق و فەلسەفە و پەروەردە كردووە.
مۆسۆلی(میسال) ئەفلاتونی
بیرمەندانی یۆنان لە سەردەمی هۆمێری شاعیردا لەگەڵ پرسی ” چۆنییەتی بوون” یان تەوەری بوون ڕووبەروو بوونەوە، بۆیە هەندێ لەو بیرمەندانە بەتایبەت هیراكلیت، پێیانوابوو ئەگەری ئەوە هەیە لەنێوان تیۆری بوون وبیروباوەڕی سیاسیدا پەیوەندی هەبێ، سەبارەت بە ئەفلاتون دەتوانین ئەم دوودڵییە وەلا بنێین‌و بەدڵنیاییەوە بڵێین فەلسەفەی سیاسی ئەفلاتون بە ئاشكرا دەرنجامی تێروانینە فەلسەفەكانێتی و لەناو ئەم بۆچوونانەشیدا تیۆری بەناوبانگی مۆسۆل(میسال) زیاتر لە هەموو تێروانینەكانی تری لەباسەكەی ئێمەدا گرنگیی هەیە، بۆیە تێگەیشتن لەفەلسەفەی سیاسی ئەفلاتون بەبێ تێگەیشتن لە واتای “مۆسۆل ” مەیسەر نابێت.
بەشیكردنەوەی ژیانی ئەفلاتون بۆمان دەردەكەوێت ئەوەی زیاتر لەهەموو شتێك هانی ئەفلاتۆنی دەدەا لە دژی دۆخی سیاسی ئەسینا بوەستێتەوە، ناسەقامگیری و ئاڵۆزی ئەو دۆخە بوو، بۆ ئەوەی هیچ حكوومەتێك لەمەترسی وپیلانی نەیاران بەدوور نەبێت‌و هیچ داب‌ونەریتێك لەژیانی كۆمەڵاێتیدا سەقامگیر نەبێت، بەڵكو دەمێك دیموكراتەكان و دەمێك ئۆلیگارشییەكان دەسەڵات بگرنەدەست، ئەفلاتون وەك هیراكلیت لەناسەقامگیری ئەو دۆخە سیاسییە گەیشتە ئەو دەرنجامە كە ژیانی كۆمەڵاێتی بەوجۆرەی كە لەو سات‌و كاتەدا بەرێوە دەچوو هیچكات وەك سیستەمێكی سەقامگیر نامێنێتەوەو بەردەوام لەگۆراندایە، كەچی بەپێچەوانەی هیراكلیت پێوانەبوو كۆمەڵگاو بەگشتی جیهان لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا وەك پێویست بەرەو باشبوون بڕوات، بەڵكو بەپێچەوەانەوە لەوە دڵنیا بوو گۆڕانكارییەكان بەگشتی نیشانەی نەخۆشی و گەندەڵی كۆمەڵگایەو لەجیهاندا تەنیا ئەو شتانە دەگۆڕدرێن كە لەڕەوتی گەشەدا بێبەش بن، كۆمەڵگاكانیش بەم هۆیەوە بەردەوام تووشی گۆڕانكاری و ناسەقامگیریین، بەو هۆیەشەوە شێوازی بەرێوەبردن‌و حكومڕانییان كەموكوڕیی تێدایە، ئەگەر سیستەمێكی ئەوتۆ بۆ بەرێوەبردنی ژیانی كۆمەڵاێتی بونیات بنێین كە كەم وكوڕیی تێدا نەبێت، مەترسی لەناوچوون و گەندەڵبوونی لێناكرێت‌و لەبەردەم گۆرانكارییەكانیشدا هەست بە مەترسی ناكەین، كەواتە لەڕوانگەی ئەفلاتوندا چارەسەری گیروگرفتە كۆمەڵاێتییەكان، گەیشتن بەسەقامگیرییەكی ڕەهایە، بۆیە تیۆری”مۆسۆل” ئامرازێكە بۆ گەیشتن بەم ئامانجە.
بەر لەئەفلاتون دوو فەیلەسۆفی تری یۆنان، دوو ڕای جیاوازیان لەسەر پرسی بوون دەربڕیبوو كە لەمێژوی فەلسەفەی یۆناندا گرنگییەكی زۆری پەیدا كردبوو، ئەو دوو فەیلەسۆفە بریتی بوون لە “پارامید” و پرۆتاگوراس”
لەبەرامبەر ئەم پرسیارەدا كە بوون چییە؟ پارامید لەوەڵامدا دەیگوت: دەبێ لەنێوان هەقیقەتی بوون و رواڵەتی بووندا جیاوازی دابنێین، راستی بوون لەپشت هەموو ئەو شتانەیە كە لەگەڵ هەستەكانی ئێمەدا یەك دەگرێتەوەو بەتەواوەتی لەگەڵ هەموو ئەوانەدا جیاوازە، چونكە ئەو شتانەی ئێمە لەجیهاندا دەیبینین‌و دەیبیسین‌و هەستی پێدەكەین لەزۆربوون‌و گۆڕاندان، لەكاتێكدا بوونی راستەقینە، بێ هاوتا و نەگۆڕە، بوونی راستەقینە تەنیا لەرێگای چاوی عەقڵەوە هەستی پێدەكرێت نەك بەچاوی رواڵەتی، واتە نەدەتوانی بیبینی‌و نەهەستی پێدەكرێت، نەلێرەیە‌و نە لەوێ، نە لەرابردوودایە‌و نە لەئێستا، تەنیا بەئەندێشە‌و عەقڵ دەتوانی لێی تێبگەیت.
پرۆتاگۆرس لەگەڵ ئەم تێروانینەدا نەبوو، جیاوازی نێوان بوونی راستەقینە‌و رواڵەتی بوون یان جیاوازی نێوان هەست پێكردن و بیركردنەوەی رەتدەكردەوەو دەیگوت: بوون هەمان ئەو شتەیە كە لەگەڵ تێگەیشتنی هەستیاری ئێمەدا دەگونجێت، ئەوەی روون و دیارە هەمان بوونە، بێجگە لەوێنە‌و دەركەوتەكان، راستییەك بوونی نییە، كەواتە لەنێوان هەقیقەتی بوون و رواڵەت یان لەنێوان بوون و دەركەوتەدا جیاوازییەك نییە.
فەلسەفەی ئەفلاتون لەگەڵ تێروانینی پارامیددا یەكدەگرێتەوەو روانگەی ئەفلاتون سەبارەت بە” مۆسۆل” ئەگەرچی بەبەشێك لەداهێنانەكانی ئەفلاتون دەژمێردرێت بەڵام دەرنجامی لۆژیكیانەی جیاوازی نێوان بوون و وێنەیە، مۆسۆل بەواتا زارەكییەكەی كۆی میسالە و بەرامبەر بە وشەی “ئایدیا”یە لەلای ئەوروپییەكاندا، هەندێجار لە فارسیدا بە واتای بینراوە نەگۆڕەكان‌و هەقیقەتە هەتاییەكان وەرگێڕدراوە، مەبەستی ئەفلاتون لە”میسال” نموونەی بەرزو ئەبەدی ئەو شتانەیە كەلەجیهانی مادیدا بوونیان هەیە، ئەم نموونەیە لەخۆگری چوار تایبەتمەندییە كە بریتین لە:گشتییەت، یەكگرتوویی، كەماڵ و نەگۆڕی.
بۆنموونە لەكاتێكدا تاكەكان لەەوانە: عەمرۆ، زەیدو بەكر بەشێكن لەمرۆڤاێتی، بەڵام مەبەست لەمرۆف واتایەكی گشتییە بۆمرۆفاێتی، كەواتە عەمرۆ، زەید و بەكر و …مەبەست نین، بەڵكو هەقیقەت و گەوهەری مرۆڤاێتی پێكدێنن، لەكاتێكدا مرۆڤەكان لەئەژمار نایەن‌و تایبەتمەندی‌و ئەخلاقی جۆراوجۆریان هەیە، نموونەی مرۆف تەنیا یەك شتە، لەكاتێكدا مرۆفەكان لاواز و تاوانبارن، وێنای مرۆف لەهەموو كەموكوڕییەك بەرییە‌و هەمان ترۆپكی ئینسانییەت واتە:”كەماَل”ن.
دواجار لەكاتێكدا مرۆڤەكان لەنێو دەچن بەڵام وێنای مرۆف ئەبەدی و نەگۆڕە، ئەمەش بەو واتایە دێت كە تەنیا وێنای مرۆف خولقێنراوی دەستی خودایە‌و مرۆڤی ئاسایی بێبەرییە لەبەخششی خوداوەندی، بەمجۆرە گیانلەبەران‌و ماباقی شتەكانی تری جیهان چ ئەسب بێت یان زین و شمشێر‌و لەوەش گرنگتر چەمكە واتاییەكان لەوانە: جوانی، راستی، دادپەروەری، جوامێری‌و شتی لەوبابەتە، هەركام بۆخۆیان وینایەكییان هەیە، وێنای هەموو شتێك وەك هەقیقەتی ئەو شتەوایە‌و هەقیقەتیش لەبەر ئەوەی چەمكێكی گشتییە، لەرێگای ئەندامە هەستیارەكانمانەوە هەستی پێناكرێت لەكاتێكدا تاكەكان‌و ئەوشتانەی بەهۆی ئەندامی هەستیارەوە هەستییان پێدەكەین مەجازی و كاتین، ئێمە دەتوانین ئەو شمشێرە جۆراوجۆرانەی كە لەجیهاندا هەن بیانبینین‌و لەرێگای ئەندامی هەستیارەوە هەستیان پێبكەین، بەڵام وێنای راستەقینەی شمشێر نە دەبینرێت‌و نە هەستی پێدەكرێت، بەڵكوتەنیا دەبێ بەیارمەتی چاوی دڵەوە “رەنگدانەوەی لەدڵ و دەرونمانەوە “شهودو ئەشراق” بیاناسیتەوە، وێنای شمشێر هەقیقەتی شمشێرە، لەكاتێكدا ئەو هەموو شمشێرە هەمەچەشنانە، وەك نوسخەی ئەو وێنایە دێنە ئەژمار كە ئێمە لەشمشێر هەمانە.
بەمجۆرە ئەفلاتونیش وەك پارامید تێگەیشتن لەهەستی وەك بنەمای مەعریفە یان ئامرازێك بۆناسینی كاینات بە مەعریفەیەكی متمانەپێكراو نازانێت، ئەم تێروانینەش تا سەردەمی جان لاك (1704-1632) لە تەوەری مەعریفەدا چەمكێكی زاڵ بوو لەسەر بیر و باوەڕی ئەوروپییەكان دا.
تێروانینی ئەفلاتون سەبارەت بە مۆسۆل، لەبەر دوو هۆ كاریگەری گرنگی لەسەر فەلسەفە سیاسییەكەیدا دانا:
یەكەم : بەپێی ئەم تێروانینە دەیگوت : دەوڵەتەكان وەك هەموو دیاردەكانی تری جیهانی مادی، ناتەواو‌و ناسەقامگیرن، بەڵام وێنا و نموونەی كەماڵێكی شایستەن ، هەرچەندە لە ئێستادا لەجیهاندا ئەم كەماڵە ویستراوە بوونی نییە، بەڵام بەهەوڵ و تەدبیر دەكرێ بەدەستی بێنی.
ئەفلاتون نموونەی كەماڵی شایستە‌و ویستراوی لەكتێبی كۆماریدا وەسف كردووە‌و بەبەراورد لەگەڵ حكومەتەكانی تردا رەخنەی لەكۆمەڵگای سیاسی سەردەمی خۆی گرتووە، بەمجۆرە هەم ڕەخنەی لەرەوشی سیاسی سەردەمی خۆی گرتووە‌و هەم چارەسەری كەم وكوڕییەكان‌و كێشەوگرفتەكانی كردووە.
ئەوفلاتون تیۆری مۆسۆل بەپێوەریك دەزانێ بۆ لێكجیاكردنەوەی فەیلەسۆفان لەخەڵكی ئاسایی، چونكە هەربەوجۆرەی كە بینیمان لەئارمانشار یان مەدینەی فازلەی ئەفلاتون دا دەبێ فەیلەسۆفەكان حوكمڕانی بكەن، بەمجۆرە هەندێجار شێوازی حوكمڕانی فەیلەسۆفانی بە فەرزانەسالاری ناوبردووە، بۆیە بوونی پێوەرێكی لەوبابەتە بۆ هەڵسەنگاندنی بیروڕای سیاسی ئەفلاتون گرنگییەكی زۆری هەیە.
ئەفلاتون كەسێك بە فەیلەسۆف دەزانێ كە مۆسۆل بناسێت، واتە ئاگای لەهەقیقەتی هەتایی بوونەوەران بێت، ئەوەش لەكاتێكدایە خەڵكی ئاسایی تەنیا لەگەڵ دیاردە ئاسایی و ناڕاست‌و كاتییەكاندا هەڵس وكەوت دەكەن، لەم ڕوەوە ئەفلاتون تێگەیشتن لە مۆسۆل، هەروەها مەعریفەو ناسینی دیاردە ئاسایی و بچووكەكان، بەگومان یان بیروڕاە ناودەبات.
كەواتە ئەوەی لای فەیلەسۆف گرنگە، مەعریفەیە نەك گومان، ئەفلاتون لەكتێبی كۆمارییدا بە بەردەوامی دەڵێت : فەیلەسۆفی راستەقینە تەنیا لەرووی ئەشق بەمەعریفەوە دەناسرێتەوە؟ بەبەرەكەتی تێگەیشتن لە مۆسۆلە كە فەیلەسۆفی راستەقینە توانای رەخنەگرتنی هەیە لەو دۆخە سیاسییەی كە تێدا دەژیت‌و بە ئارمانێكی بەرزو بڵند دڵ خۆش دەبێت.
هۆكاری دووەمیش ئەوەبوو ئەفلاتون لەبەرئەوەی ئەندامە هەستیارەكان بەبنەمایەكی متمانەپێكراو بۆ مەعریفە نەدەزانی، بەوهۆیەشەوە پشتبەستن بەئەزموونی پراكتیكی لەسیاسەتدا سەرزەنشت دەكردو پێوابوو پراكتیكزە نەبوونی ئارمانێكی سیاسی نابێتە هۆی ئەوەی ئەو سیاسەتە بە نادروست بزانین، ئەم بەڵگەهێنانەوەش هەرچەندە هۆشیارانە بەرچاو دەكەوێت، بەڵام سەرتاپێی سیستەمی فیكری ئەفلاتونی لەوانە بیروباوەڕی سیاسییەكەی خستۆتە قاڵبێكی فانتازییاییەوە.
دادپەروەری :
دەسپێكی وتارەكەی ئەفلاتون لە كتێبی كۆمارییدا پرسی دادپەروەرییە، بەڵام دەبێ ئەوە لەبەر چاو بگرین وشەی یۆنانی “دادپەروەری” واتە Dicaisoune، ئەمەش لەچاو ئەو دادپەروەرییەی كەئەو ڕۆكە باوە واتایەكی بەربڵاوتری هەیە، لەبەر ئەوەی ئێمە بەزۆری دادپەروەری و یەكسانی بە بەخششی دادوەر یان فەرمانڕەوای باش لەقەڵەم دەدەین، بۆ نموونە دەڵێین: دادوەری دادپەروەر كەسێكە كەبڕیاری یاسایی و بێلایەنە دەر بكات، بەڵام ئەم خەسڵەتە بۆ ستایشكردنی كەسێك كە لەدزی و فریوكاری و خراپەكاری خۆی بەدوور بگرێت بەكار نابەین(هەرچەندە لە ئەدەبیاتی ئاینیی و شرعیی ئێمەدا دادوەر بە واتای كەسێكی ڕەوشتپاك و داوێنپاك هاتووە) بۆنموونە (لە دەستەواژەی “شایەتی دادپەروەر”دا) بەڵام یۆنانییەكان سیفەتی دادپەروەری بێلایەن و چەمكی خۆپارێزی‌و داوێنپاكی تاكیان بە دادپەروەریی دەزانیی، واتە لەیەك كاتدا دادپەروەرییان یەكساندەزانی لەگەڵ هەردوو واتای راستگۆیی‌و خۆپاراستنی كۆمەڵاێتی، بەم روونكردنەوەیە ئەگەر لە وەڵامی پرسیاری ئەفلاتوندا كەدەپرسێت: دادپەروەری چییە بەباشی وردببینەوە، واتاكەی ئەوەیە دەمانەوێ بزانین بنەمای پابەندبوونی كۆمەڵاێتی‌و ئەخلاقی چییەو بۆچی تاك دەبی لەو ریسا ئەخلاقییانە‌و ئەو یاسایانەی كەبەزۆری حەزیان لێناكات پەیرەویی بكات، یان لەبنەڕەتدا تاكەكان بۆچی دەبێ باش بن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەم واتایە، دادپەروەریی لە ناوسەنتەرو هێڵی سەرەكی تەوەری فەلسەفەی سیاسیدایە.
ئەفلاتون لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا سێ تیۆری باوی ئەو سەردەمە سەبارەت بە دادپەروەری رەتدەكاتەوە لەوانە:
1. ئەو تیۆرەی كە دادپەروەری بەجێبەجێكردنی ئەرك و بەخشینی هەق بەخاوەن هەق دەزانێ.
2. ئەو تیۆرەی كە سۆفیستەكان فێری خەڵكیانیان دەكردو دەیانگوت دادپەروەری وەك هەموو چەمكێكی ڕەهای ئەخلاقی لەهەقیقەتدا بوونی نییە، بەڵكو چینی دەسەڵاتدار لەهەر كۆمەڵگایەكدا ئەوەی لە قازانجیدا بێت دەیكات بە یاسا، وەك چۆن سیستەمە دیموكراتەكان یاساگەلی مەبەستی دڵی دیموكراسی و ئاریستۆكراتەكانیش هەندێ یاسا بەمەبەستی پاراستنی بەرژەوەندی دەسەڵاتداران دادەنێن، لەهەموو ئەم سیستەمانەدا هەركەسێك بە پێچەوانەی بەرژەوەندی فەرمانڕەوایان هەنگاو هەڵبگرێت وەك تاوانبار سزا دەدرێت.
3 . دادپەروەری بەرهەمی جۆرێك لەسازش‌و تەبانی كۆمەڵاێتییە‌و تاكەكان بەمەرجێك رازی دەبن بە ڕەچاو كردنی ئەو ریسا ئەخلاقییانە كە قازانج‌و بەرژەوەندی خۆیانیان تێدا ببینەوە و هەركاتێكیش پێچەوانەی ئەمە روو بدات و ئەو ریسایانە لە قازانجیان نەبێت، لە خراپەكاری و ناڕەوایی دریغ ناكەن.
شێوازی ئەفلاتون لەرەتدانەوەی هەریەك لەم سێ تیۆرە، شێوازێكی جەدەلییە، واتە تێدەكۆشێت لەپاڵ بەڵگە هێناوە بۆ بەرامبەرەكەی، ئەو پارادۆكسانەی لەقسەكانیدا دەردەكەون لەپاڵ ئەو دەرنجامە نادروستەی كە لەئاكامی قەبووڵكردنیانەوە دێتەئاراوە بخاتەڕوو، بەمجۆرە پووچی‌و نارێكی ئەو قسانە دەسەلمێنێت، لەڕەتكردنەوەی تیۆری یەكەمدا كە پێیوایە دادپەروەریی بریتییە لە بەجێهێنانی ئەرك، ئەفلاتون دەڵێت:
“ئایا دەكرێ بەبێ هیچ پێودانگێك دادپەروەری بەوە بزانین كە بریتییە لەوەی راستگۆ بین، یان ئەو شتەی كە بە قەرز وەرمانگرتوە بیدەینەوە؟ ئەمە ئەوە ناگەێنێ كە هەندێ لەو كارانە” واتە راستگۆ بوون و دانەوەی قەرزەكانمان” لەوانەیە هەندێجار دروست بێت و هەندێجاریش نادروست؟ بۆنموونە ئەگەر كەسێك لە هاورێیەكی عاقڵی خۆی چەكێك بەئەمانەت وەرگرێت‌و پاشان هاورێكەی شێت ببێت و داوای چەكەكەی لێبكات، لەو باوەڕەدام ئێوەش پێتانوایە نابێ چەكەكەی بداتەوە و ئەوەش وابكات دادپەروەر نییە.
لەرەتدانەوەی تیۆری دووەم و سێهەمدا واتە بەلەبەر چاوگرتنی ئەوەی كە یەكسانی وەك چەمكە ڕەها‌و رێژەییەكان چیتر تەنیا فریوێك بۆ پاراستنی بەرژەوەندی شەخسی فەرمانڕەواكانە، ئەفلاتون لەزاری سوقراتەوە دەڵێت: لەراستیدا لەم تیۆرەدا یەكسانی هاوواتایە لەگەڵ قازانج و بەرژەوەندی، واتە ئەپەڕی قازانج و بەرژەوەندی لایەنی بەهێزتر، پاشان دەپرسێ : ئەگەر هەندێ حاڵەت بێتە پێشی كە فەرمانڕەواكان لە بەرژەوەندییاندا نەبێت و بەپێچەوانەوە بجووڵێنەوە چارە چییە؟ ئایا دیسان لەم حاڵەتەدا دەبێ هەڵسوكەوتی حكوومەتەكان بەدادپەروەرانە بزانین، ترازیماخۆس كە لە كتێبی كۆمارییدا وەك بەرگریكەرێكی تیۆری دووەم قسان دەكات، بۆ رەتكردنەوەی ئەم هەڵانەی سوقرات، بەناچاری ئیدیعا دەكات فەرمانڕەواكان هیچكاتێك لەدیاریكردنی بەرژەوەندی خۆیان بەهەڵەدا ناچن‌و ئەم ئیدیعایەش لەبەر ئەوەی بڕیارێك بەڕەهایی گشتگیر دەكات، لەگەڵ یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی رێبازی سۆفیستاییدا كە دووریكردنە لەبڕیاری ڕەها‌و ئیعتباری، ناتەبایەو دەبیتە هۆی شكستی ترازیماخۆس لەوتووێژدا، سوقرات پاشان ترازیماخۆس ناچار بەقەبووڵكردنی ئەم بابەتە دەكات كە حكوومەت كردن، پیشەیەكە هاوتەریبی پیشەكانیتر لەوانە: پزیشكی، مامۆستایی‌و شوانی‌و هتد…، هەربەو جۆرەی پزیشكی راستەقینە كەسێكە كە بیر لەتەندروستی نەخۆشەكانی دەكاتەوە نەك لە خەمی كۆكردنەوەی سەروەت و سامان، حكوومەتی راستەقینەش حكوومەتێكە كە ئەندامەكانی نەك بۆ بەرژەوەندی شەخسی بەڵكو بۆ بەرژەوەندی گشتی هاووڵاتیانی خۆی تێدەكۆشێت.
ئەفلاتۆن پاش رەتكردنەوەی ئەم سێ تیۆرە، خۆی هەڵدەستی بە پێناسە كردنی دادپەروەری، مەبەستی ئەفلاتۆن لەم پێناسەیە ئەوەیە كە واتای دادپەروەری وەك چەمگەلێكی تر لەوانە: باشی، جوانی‌و دلێری كاتێك بەباشی لێی تێدەگەین كە نەك لەرووی تاكەكەسییەوە بەڵكو لە روانگەی كۆمەڵاێتی‌و گشتییەوە لێی ورد ببینەوە، وەك ئەوەی لە تەوەری مۆسۆلدا بینیمان، ئەم تێروانینە گشتی‌و سەرتاپاگیرە یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی سیستمی فیكری ئەفلاتۆنە، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە دادپەروەریی بەم شێوەی خوارەوە پێناسە دەكات:
1.ئەفلاتۆن بەشیكردنەوەی سروشتی مرۆف لەوباوەڕەدایە سروشتی مرۆف لەسێ هێز پێكدێت لەوانە:
– هێزی بیركردنەوە‌و جیاكردنەوەی چاكە لەخراپە كە پێشینان بەتوانای قسەكردن ناویان هێناوە
– هێزی حەز‌و شەهوەت كە دەبێتە هۆی ئەوە مرۆف بەدوای بەرژەوەندی، خواردن‌و هاوسەرگیریدا بگەرێت،
– هێزێك كە دەبێتە پاڵنەری دووركەوتنەوە لە زیان‌و دروستبوونی خۆ ویستی وخەیاڵپڵاوی كە پێشینان بە ” هێزی غەزەب” ناویان بردووە.
هەریەك لەم سێ هێزە لەجەستەی مرۆفدا شوێنێكی دیاریكراوی هەیە، هێزی ئاخافتن یان ئاوەز لەسەردایە‌و هێزی شەهوەت لەسگدا‌و هێزی غەزەب لەسینەدایە.
بەڵام دادپەروەریی سیفەتێكە كە لەئاكامی هاوسەنگی نێوان ئەم سێ هێزە لەسروشتی مرۆفدا بەدیدێت، هەروەها دادپەروەر كەسێكە كەمافی هەریەك لەم سێ هێزە دابیندەكات‌و رێگا نادات هێزێك بەسەر دووهێزەكەی تردا زاڵ بێت، بۆیە تەنیا لەم حاڵەتدا شادی ڕوو لەمرۆف دەكات، بەم هۆیەوە دەبێ بوترێت وشەی دادپەروەریی لەزمانی فارسی‌وعەرەبیدا لەبەرئەوەی بەواتای میانەرۆییش هاتووە، باشتر لەهاوواتا یۆنانییەكەی كەبەمانای راستی هاتووە، مەبەستەكەی ئەفلاتۆن دەپیكێت، چونكە تێكەڵاوبوونی واتای راستی‌و دادپەروەریی بۆخۆی بۆتە كێشە لەبەردەم تێگەیشتن لەو تەوەرەی كە ئەفلاتۆن دەریبڕیوە.
2.لەپێناسەیەكیتردا ئەفلاتۆن دادپەروەری بەیەكێك لەو چوار فەزیلەتە دادەنێت كە یۆنانییەكانە رێزیان بۆ دادەنا، سێ فەزیلەتەكەیتر بریتین لە: ژیری(حكمەت)، دلێری و خۆڕاگریی یان دیسیپلن‌و پاكی كە لەروانگەی ئەفلاتۆن هەریەك لەم فەزیلەتانە تایبەتن بەتاقمێكی دیاریكراو لەمەدینەی فازیلە.
بەپێی ئەم شرۆڤەیە ئاوەزمەندی تایبەتە بە فەرمانڕەواكان‌و دڵێری سفەتی كەسانی پاڵپشت بەتایبەت سەربازەكان‌و خۆپارێزی‌و دیسیپلین خەسڵەتی خەڵكی ئاساییە، بەڵام دادپەروەری فەزیلەتێكە كە بەهۆیەوە هەریەك لەم سێ گروپە پابەند دەكات بەو كارەوە كە پێی سپَیردراوە، واتە ئەو كارەی كەبۆی ئافەرێنراوە‌و لەتوانایدایە بەئەنجامی بگەێنێت‌و دەست لەكاری ئەویتردا وەرنەدات، ئەفلاتۆن بەهۆی ئەم بیروباوەڕەوە ڕەنگە یەكەمین فەیلەسۆفی رۆژئاوایی بێت كە زەرورەتی پسپۆڕایەتی لەیەك پیشەدا‌و زیانەكانی چەندپیشەیی باسكردووە.
سەرچاوە: دكتۆر حەمید عەنایەت -بناغەی فەلسەفەی سیاسی لەرۆژئاوا-چاپی چوارم بەهاری 1384(2005)
مۆسۆلی(میسال) ئەفلاتونی
بیرمەندانی یۆنان لە سەردەمی هۆمێری شاعیردا لەگەڵ پرسی ” چۆنییەتی بوون” یان تەوەری بوون ڕووبەروو بوونەوە، بۆیە هەندێ لەو بیرمەندانە بەتایبەت هیراكلیت، پێیانوابوو ئەگەری ئەوە هەیە لەنێوان تیۆری بوون وبیروباوەڕی سیاسیدا پەیوەندی هەبێ، سەبارەت بە ئەفلاتون دەتوانین ئەم دوودڵییە وەلا بنێین‌و بەدڵنیاییەوە بڵێین فەلسەفەی سیاسی ئەفلاتون بە ئاشكرا دەرنجامی تێروانینە فەلسەفەكانێتی و لەناو ئەم بۆچوونانەشیدا تیۆری بەناوبانگی مۆسۆل(میسال) زیاتر لە هەموو تێروانینەكانی تری لەباسەكەی ئێمەدا گرنگیی هەیە، بۆیە تێگەیشتن لەفەلسەفەی سیاسی ئەفلاتون بەبێ تێگەیشتن لە واتای “مۆسۆل ” مەیسەر نابێت.
بەشیكردنەوەی ژیانی ئەفلاتون بۆمان دەردەكەوێت ئەوەی زیاتر لەهەموو شتێك هانی ئەفلاتۆنی دەدەا لە دژی دۆخی سیاسی ئەسینا بوەستێتەوە، ناسەقامگیری و ئاڵۆزی ئەو دۆخە بوو، بۆ ئەوەی هیچ حكوومەتێك لەمەترسی وپیلانی نەیاران بەدوور نەبێت‌و هیچ داب‌ونەریتێك لەژیانی كۆمەڵاێتیدا سەقامگیر نەبێت، بەڵكو دەمێك دیموكراتەكان و دەمێك ئۆلیگارشییەكان دەسەڵات بگرنەدەست، ئەفلاتون وەك هیراكلیت لەناسەقامگیری ئەو دۆخە سیاسییە گەیشتە ئەو دەرنجامە كە ژیانی كۆمەڵاێتی بەوجۆرەی كە لەو سات‌و كاتەدا بەرێوە دەچوو هیچكات وەك سیستەمێكی سەقامگیر نامێنێتەوەو بەردەوام لەگۆراندایە، كەچی بەپێچەوانەی هیراكلیت پێوانەبوو كۆمەڵگاو بەگشتی جیهان لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا وەك پێویست بەرەو باشبوون بڕوات، بەڵكو بەپێچەوەانەوە لەوە دڵنیا بوو گۆڕانكارییەكان بەگشتی نیشانەی نەخۆشی و گەندەڵی كۆمەڵگایەو لەجیهاندا تەنیا ئەو شتانە دەگۆڕدرێن كە لەڕەوتی گەشەدا بێبەش بن، كۆمەڵگاكانیش بەم هۆیەوە بەردەوام تووشی گۆڕانكاری و ناسەقامگیریین، بەو هۆیەشەوە شێوازی بەرێوەبردن‌و حكومڕانییان كەموكوڕیی تێدایە، ئەگەر سیستەمێكی ئەوتۆ بۆ بەرێوەبردنی ژیانی كۆمەڵاێتی بونیات بنێین كە كەم وكوڕیی تێدا نەبێت، مەترسی لەناوچوون و گەندەڵبوونی لێناكرێت‌و لەبەردەم گۆرانكارییەكانیشدا هەست بە مەترسی ناكەین، كەواتە لەڕوانگەی ئەفلاتوندا چارەسەری گیروگرفتە كۆمەڵاێتییەكان، گەیشتن بەسەقامگیرییەكی ڕەهایە، بۆیە تیۆری”مۆسۆل” ئامرازێكە بۆ گەیشتن بەم ئامانجە.
بەر لەئەفلاتون دوو فەیلەسۆفی تری یۆنان، دوو ڕای جیاوازیان لەسەر پرسی بوون دەربڕیبوو كە لەمێژوی فەلسەفەی یۆناندا گرنگییەكی زۆری پەیدا كردبوو، ئەو دوو فەیلەسۆفە بریتی بوون لە “پارامید” و پرۆتاگوراس”
لەبەرامبەر ئەم پرسیارەدا كە بوون چییە؟ پارامید لەوەڵامدا دەیگوت: دەبێ لەنێوان هەقیقەتی بوون و رواڵەتی بووندا جیاوازی دابنێین، راستی بوون لەپشت هەموو ئەو شتانەیە كە لەگەڵ هەستەكانی ئێمەدا یەك دەگرێتەوەو بەتەواوەتی لەگەڵ هەموو ئەوانەدا جیاوازە، چونكە ئەو شتانەی ئێمە لەجیهاندا دەیبینین‌و دەیبیسین‌و هەستی پێدەكەین لەزۆربوون‌و گۆڕاندان، لەكاتێكدا بوونی راستەقینە، بێ هاوتا و نەگۆڕە، بوونی راستەقینە تەنیا لەرێگای چاوی عەقڵەوە هەستی پێدەكرێت نەك بەچاوی رواڵەتی، واتە نەدەتوانی بیبینی‌و نەهەستی پێدەكرێت، نەلێرەیە‌و نە لەوێ، نە لەرابردوودایە‌و نە لەئێستا، تەنیا بەئەندێشە‌و عەقڵ دەتوانی لێی تێبگەیت.
پرۆتاگۆرس لەگەڵ ئەم تێروانینەدا نەبوو، جیاوازی نێوان بوونی راستەقینە‌و رواڵەتی بوون یان جیاوازی نێوان هەست پێكردن و بیركردنەوەی رەتدەكردەوەو دەیگوت: بوون هەمان ئەو شتەیە كە لەگەڵ تێگەیشتنی هەستیاری ئێمەدا دەگونجێت، ئەوەی روون و دیارە هەمان بوونە، بێجگە لەوێنە‌و دەركەوتەكان، راستییەك بوونی نییە، كەواتە لەنێوان هەقیقەتی بوون و رواڵەت یان لەنێوان بوون و دەركەوتەدا جیاوازییەك نییە.
فەلسەفەی ئەفلاتون لەگەڵ تێروانینی پارامیددا یەكدەگرێتەوەو روانگەی ئەفلاتون سەبارەت بە” مۆسۆل” ئەگەرچی بەبەشێك لەداهێنانەكانی ئەفلاتون دەژمێردرێت بەڵام دەرنجامی لۆژیكیانەی جیاوازی نێوان بوون و وێنەیە، مۆسۆل بەواتا زارەكییەكەی كۆی میسالە و بەرامبەر بە وشەی “ئایدیا”یە لەلای ئەوروپییەكاندا، هەندێجار لە فارسیدا بە واتای بینراوە نەگۆڕەكان‌و هەقیقەتە هەتاییەكان وەرگێڕدراوە، مەبەستی ئەفلاتون لە”میسال” نموونەی بەرزو ئەبەدی ئەو شتانەیە كەلەجیهانی مادیدا بوونیان هەیە، ئەم نموونەیە لەخۆگری چوار تایبەتمەندییە كە بریتین لە:گشتییەت، یەكگرتوویی، كەماڵ و نەگۆڕی.
بۆنموونە لەكاتێكدا تاكەكان لەەوانە: عەمرۆ، زەیدو بەكر بەشێكن لەمرۆڤاێتی، بەڵام مەبەست لەمرۆف واتایەكی گشتییە بۆمرۆفاێتی، كەواتە عەمرۆ، زەید و بەكر و …مەبەست نین، بەڵكو هەقیقەت و گەوهەری مرۆڤاێتی پێكدێنن، لەكاتێكدا مرۆڤەكان لەئەژمار نایەن‌و تایبەتمەندی‌و ئەخلاقی جۆراوجۆریان هەیە، نموونەی مرۆف تەنیا یەك شتە، لەكاتێكدا مرۆفەكان لاواز و تاوانبارن، وێنای مرۆف لەهەموو كەموكوڕییەك بەرییە‌و هەمان ترۆپكی ئینسانییەت واتە:”كەماَل”ن.
دواجار لەكاتێكدا مرۆڤەكان لەنێو دەچن بەڵام وێنای مرۆف ئەبەدی و نەگۆڕە، ئەمەش بەو واتایە دێت كە تەنیا وێنای مرۆف خولقێنراوی دەستی خودایە‌و مرۆڤی ئاسایی بێبەرییە لەبەخششی خوداوەندی، بەمجۆرە گیانلەبەران‌و ماباقی شتەكانی تری جیهان چ ئەسب بێت یان زین و شمشێر‌و لەوەش گرنگتر چەمكە واتاییەكان لەوانە: جوانی، راستی، دادپەروەری، جوامێری‌و شتی لەوبابەتە، هەركام بۆخۆیان وینایەكییان هەیە، وێنای هەموو شتێك وەك هەقیقەتی ئەو شتەوایە‌و هەقیقەتیش لەبەر ئەوەی چەمكێكی گشتییە، لەرێگای ئەندامە هەستیارەكانمانەوە هەستی پێناكرێت لەكاتێكدا تاكەكان‌و ئەوشتانەی بەهۆی ئەندامی هەستیارەوە هەستییان پێدەكەین مەجازی و كاتین، ئێمە دەتوانین ئەو شمشێرە جۆراوجۆرانەی كە لەجیهاندا هەن بیانبینین‌و لەرێگای ئەندامی هەستیارەوە هەستیان پێبكەین، بەڵام وێنای راستەقینەی شمشێر نە دەبینرێت‌و نە هەستی پێدەكرێت، بەڵكوتەنیا دەبێ بەیارمەتی چاوی دڵەوە “رەنگدانەوەی لەدڵ و دەرونمانەوە “شهودو ئەشراق” بیاناسیتەوە، وێنای شمشێر هەقیقەتی شمشێرە، لەكاتێكدا ئەو هەموو شمشێرە هەمەچەشنانە، وەك نوسخەی ئەو وێنایە دێنە ئەژمار كە ئێمە لەشمشێر هەمانە.
بەمجۆرە ئەفلاتونیش وەك پارامید تێگەیشتن لەهەستی وەك بنەمای مەعریفە یان ئامرازێك بۆناسینی كاینات بە مەعریفەیەكی متمانەپێكراو نازانێت، ئەم تێروانینەش تا سەردەمی جان لاك (1704-1632) لە تەوەری مەعریفەدا چەمكێكی زاڵ بوو لەسەر بیر و باوەڕی ئەوروپییەكان دا.
تێروانینی ئەفلاتون سەبارەت بە مۆسۆل، لەبەر دوو هۆ كاریگەری گرنگی لەسەر فەلسەفە سیاسییەكەیدا دانا:
یەكەم : بەپێی ئەم تێروانینە دەیگوت : دەوڵەتەكان وەك هەموو دیاردەكانی تری جیهانی مادی، ناتەواو‌و ناسەقامگیرن، بەڵام وێنا و نموونەی كەماڵێكی شایستەن ، هەرچەندە لە ئێستادا لەجیهاندا ئەم كەماڵە ویستراوە بوونی نییە، بەڵام بەهەوڵ و تەدبیر دەكرێ بەدەستی بێنی.
ئەفلاتون نموونەی كەماڵی شایستە‌و ویستراوی لەكتێبی كۆماریدا وەسف كردووە‌و بەبەراورد لەگەڵ حكومەتەكانی تردا رەخنەی لەكۆمەڵگای سیاسی سەردەمی خۆی گرتووە، بەمجۆرە هەم ڕەخنەی لەرەوشی سیاسی سەردەمی خۆی گرتووە‌و هەم چارەسەری كەم وكوڕییەكان‌و كێشەوگرفتەكانی كردووە.
ئەوفلاتون تیۆری مۆسۆل بەپێوەریك دەزانێ بۆ لێكجیاكردنەوەی فەیلەسۆفان لەخەڵكی ئاسایی، چونكە هەربەوجۆرەی كە بینیمان لەئارمانشار یان مەدینەی فازلەی ئەفلاتون دا دەبێ فەیلەسۆفەكان حوكمڕانی بكەن، بەمجۆرە هەندێجار شێوازی حوكمڕانی فەیلەسۆفانی بە فەرزانەسالاری ناوبردووە، بۆیە بوونی پێوەرێكی لەوبابەتە بۆ هەڵسەنگاندنی بیروڕای سیاسی ئەفلاتون گرنگییەكی زۆری هەیە.
ئەفلاتون كەسێك بە فەیلەسۆف دەزانێ كە مۆسۆل بناسێت، واتە ئاگای لەهەقیقەتی هەتایی بوونەوەران بێت، ئەوەش لەكاتێكدایە خەڵكی ئاسایی تەنیا لەگەڵ دیاردە ئاسایی و ناڕاست‌و كاتییەكاندا هەڵس وكەوت دەكەن، لەم ڕوەوە ئەفلاتون تێگەیشتن لە مۆسۆل، هەروەها مەعریفەو ناسینی دیاردە ئاسایی و بچووكەكان، بەگومان یان بیروڕاە ناودەبات.
كەواتە ئەوەی لای فەیلەسۆف گرنگە، مەعریفەیە نەك گومان، ئەفلاتون لەكتێبی كۆمارییدا بە بەردەوامی دەڵێت : فەیلەسۆفی راستەقینە تەنیا لەرووی ئەشق بەمەعریفەوە دەناسرێتەوە؟ بەبەرەكەتی تێگەیشتن لە مۆسۆلە كە فەیلەسۆفی راستەقینە توانای رەخنەگرتنی هەیە لەو دۆخە سیاسییەی كە تێدا دەژیت‌و بە ئارمانێكی بەرزو بڵند دڵ خۆش دەبێت.
هۆكاری دووەمیش ئەوەبوو ئەفلاتون لەبەرئەوەی ئەندامە هەستیارەكان بەبنەمایەكی متمانەپێكراو بۆ مەعریفە نەدەزانی، بەوهۆیەشەوە پشتبەستن بەئەزموونی پراكتیكی لەسیاسەتدا سەرزەنشت دەكردو پێوابوو پراكتیكزە نەبوونی ئارمانێكی سیاسی نابێتە هۆی ئەوەی ئەو سیاسەتە بە نادروست بزانین، ئەم بەڵگەهێنانەوەش هەرچەندە هۆشیارانە بەرچاو دەكەوێت، بەڵام سەرتاپێی سیستەمی فیكری ئەفلاتونی لەوانە بیروباوەڕی سیاسییەكەی خستۆتە قاڵبێكی فانتازییاییەوە.
دادپەروەری :
دەسپێكی وتارەكەی ئەفلاتون لە كتێبی كۆمارییدا پرسی دادپەروەرییە، بەڵام دەبێ ئەوە لەبەر چاو بگرین وشەی یۆنانی “دادپەروەری” واتە Dicaisoune، ئەمەش لەچاو ئەو دادپەروەرییەی كەئەو ڕۆكە باوە واتایەكی بەربڵاوتری هەیە، لەبەر ئەوەی ئێمە بەزۆری دادپەروەری و یەكسانی بە بەخششی دادوەر یان فەرمانڕەوای باش لەقەڵەم دەدەین، بۆ نموونە دەڵێین: دادوەری دادپەروەر كەسێكە كەبڕیاری یاسایی و بێلایەنە دەر بكات، بەڵام ئەم خەسڵەتە بۆ ستایشكردنی كەسێك كە لەدزی و فریوكاری و خراپەكاری خۆی بەدوور بگرێت بەكار نابەین(هەرچەندە لە ئەدەبیاتی ئاینیی و شرعیی ئێمەدا دادوەر بە واتای كەسێكی ڕەوشتپاك و داوێنپاك هاتووە) بۆنموونە (لە دەستەواژەی “شایەتی دادپەروەر”دا) بەڵام یۆنانییەكان سیفەتی دادپەروەری بێلایەن و چەمكی خۆپارێزی‌و داوێنپاكی تاكیان بە دادپەروەریی دەزانیی، واتە لەیەك كاتدا دادپەروەرییان یەكساندەزانی لەگەڵ هەردوو واتای راستگۆیی‌و خۆپاراستنی كۆمەڵاێتی، بەم روونكردنەوەیە ئەگەر لە وەڵامی پرسیاری ئەفلاتوندا كەدەپرسێت: دادپەروەری چییە بەباشی وردببینەوە، واتاكەی ئەوەیە دەمانەوێ بزانین بنەمای پابەندبوونی كۆمەڵاێتی‌و ئەخلاقی چییەو بۆچی تاك دەبی لەو ریسا ئەخلاقییانە‌و ئەو یاسایانەی كەبەزۆری حەزیان لێناكات پەیرەویی بكات، یان لەبنەڕەتدا تاكەكان بۆچی دەبێ باش بن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەم واتایە، دادپەروەریی لە ناوسەنتەرو هێڵی سەرەكی تەوەری فەلسەفەی سیاسیدایە.
ئەفلاتون لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا سێ تیۆری باوی ئەو سەردەمە سەبارەت بە دادپەروەری رەتدەكاتەوە لەوانە:
- ئەو تیۆرەی كە دادپەروەری بەجێبەجێكردنی ئەرك و بەخشینی هەق بەخاوەن هەق دەزانێ.
- ئەو تیۆرەی كە سۆفیستەكان فێری خەڵكیانیان دەكردو دەیانگوت دادپەروەری وەك هەموو چەمكێكی ڕەهای ئەخلاقی لەهەقیقەتدا بوونی نییە، بەڵكو چینی دەسەڵاتدار لەهەر كۆمەڵگایەكدا ئەوەی لە قازانجیدا بێت دەیكات بە یاسا، وەك چۆن سیستەمە دیموكراتەكان یاساگەلی مەبەستی دڵی دیموكراسی و ئاریستۆكراتەكانیش هەندێ یاسا بەمەبەستی پاراستنی بەرژەوەندی دەسەڵاتداران دادەنێن، لەهەموو ئەم سیستەمانەدا هەركەسێك بە پێچەوانەی بەرژەوەندی فەرمانڕەوایان هەنگاو هەڵبگرێت وەك تاوانبار سزا دەدرێت.
3 . دادپەروەری بەرهەمی جۆرێك لەسازش‌و تەبانی كۆمەڵاێتییە‌و تاكەكان بەمەرجێك رازی دەبن بە ڕەچاو كردنی ئەو ریسا ئەخلاقییانە كە قازانج‌و بەرژەوەندی خۆیانیان تێدا ببینەوە و هەركاتێكیش پێچەوانەی ئەمە روو بدات و ئەو ریسایانە لە قازانجیان نەبێت، لە خراپەكاری و ناڕەوایی دریغ ناكەن.
شێوازی ئەفلاتون لەرەتدانەوەی هەریەك لەم سێ تیۆرە، شێوازێكی جەدەلییە، واتە تێدەكۆشێت لەپاڵ بەڵگە هێناوە بۆ بەرامبەرەكەی، ئەو پارادۆكسانەی لەقسەكانیدا دەردەكەون لەپاڵ ئەو دەرنجامە نادروستەی كە لەئاكامی قەبووڵكردنیانەوە دێتەئاراوە بخاتەڕوو، بەمجۆرە پووچی‌و نارێكی ئەو قسانە دەسەلمێنێت، لەڕەتكردنەوەی تیۆری یەكەمدا كە پێیوایە دادپەروەریی بریتییە لە بەجێهێنانی ئەرك، ئەفلاتون دەڵێت:
“ئایا دەكرێ بەبێ هیچ پێودانگێك دادپەروەری بەوە بزانین كە بریتییە لەوەی راستگۆ بین، یان ئەو شتەی كە بە قەرز وەرمانگرتوە بیدەینەوە؟ ئەمە ئەوە ناگەێنێ كە هەندێ لەو كارانە” واتە راستگۆ بوون و دانەوەی قەرزەكانمان” لەوانەیە هەندێجار دروست بێت و هەندێجاریش نادروست؟ بۆنموونە ئەگەر كەسێك لە هاورێیەكی عاقڵی خۆی چەكێك بەئەمانەت وەرگرێت‌و پاشان هاورێكەی شێت ببێت و داوای چەكەكەی لێبكات، لەو باوەڕەدام ئێوەش پێتانوایە نابێ چەكەكەی بداتەوە و ئەوەش وابكات دادپەروەر نییە.
لەرەتدانەوەی تیۆری دووەم و سێهەمدا واتە بەلەبەر چاوگرتنی ئەوەی كە یەكسانی وەك چەمكە ڕەها‌و رێژەییەكان چیتر تەنیا فریوێك بۆ پاراستنی بەرژەوەندی شەخسی فەرمانڕەواكانە، ئەفلاتون لەزاری سوقراتەوە دەڵێت: لەراستیدا لەم تیۆرەدا یەكسانی هاوواتایە لەگەڵ قازانج و بەرژەوەندی، واتە ئەپەڕی قازانج و بەرژەوەندی لایەنی بەهێزتر، پاشان دەپرسێ : ئەگەر هەندێ حاڵەت بێتە پێشی كە فەرمانڕەواكان لە بەرژەوەندییاندا نەبێت و بەپێچەوانەوە بجووڵێنەوە چارە چییە؟ ئایا دیسان لەم حاڵەتەدا دەبێ هەڵسوكەوتی حكوومەتەكان بەدادپەروەرانە بزانین، ترازیماخۆس كە لە كتێبی كۆمارییدا وەك بەرگریكەرێكی تیۆری دووەم قسان دەكات، بۆ رەتكردنەوەی ئەم هەڵانەی سوقرات، بەناچاری ئیدیعا دەكات فەرمانڕەواكان هیچكاتێك لەدیاریكردنی بەرژەوەندی خۆیان بەهەڵەدا ناچن‌و ئەم ئیدیعایەش لەبەر ئەوەی بڕیارێك بەڕەهایی گشتگیر دەكات، لەگەڵ یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی رێبازی سۆفیستاییدا كە دووریكردنە لەبڕیاری ڕەها‌و ئیعتباری، ناتەبایەو دەبیتە هۆی شكستی ترازیماخۆس لەوتووێژدا، سوقرات پاشان ترازیماخۆس ناچار بەقەبووڵكردنی ئەم بابەتە دەكات كە حكوومەت كردن، پیشەیەكە هاوتەریبی پیشەكانیتر لەوانە: پزیشكی، مامۆستایی‌و شوانی‌و هتد…، هەربەو جۆرەی پزیشكی راستەقینە كەسێكە كە بیر لەتەندروستی نەخۆشەكانی دەكاتەوە نەك لە خەمی كۆكردنەوەی سەروەت و سامان، حكوومەتی راستەقینەش حكوومەتێكە كە ئەندامەكانی نەك بۆ بەرژەوەندی شەخسی بەڵكو بۆ بەرژەوەندی گشتی هاووڵاتیانی خۆی تێدەكۆشێت.
ئەفلاتۆن پاش رەتكردنەوەی ئەم سێ تیۆرە، خۆی هەڵدەستی بە پێناسە كردنی دادپەروەری، مەبەستی ئەفلاتۆن لەم پێناسەیە ئەوەیە كە واتای دادپەروەری وەك چەمگەلێكی تر لەوانە: باشی، جوانی‌و دلێری كاتێك بەباشی لێی تێدەگەین كە نەك لەرووی تاكەكەسییەوە بەڵكو لە روانگەی كۆمەڵاێتی‌و گشتییەوە لێی ورد ببینەوە، وەك ئەوەی لە تەوەری مۆسۆلدا بینیمان، ئەم تێروانینە گشتی‌و سەرتاپاگیرە یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی سیستمی فیكری ئەفلاتۆنە، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە دادپەروەریی بەم شێوەی خوارەوە پێناسە دەكات:
1.ئەفلاتۆن بەشیكردنەوەی سروشتی مرۆف لەوباوەڕەدایە سروشتی مرۆف لەسێ هێز پێكدێت لەوانە:
- هێزی بیركردنەوە‌و جیاكردنەوەی چاكە لەخراپە كە پێشینان بەتوانای قسەكردن ناویان هێناوە
- هێزی حەز‌و شەهوەت كە دەبێتە هۆی ئەوە مرۆف بەدوای بەرژەوەندی، خواردن‌و هاوسەرگیریدا بگەرێت،
- هێزێك كە دەبێتە پاڵنەری دووركەوتنەوە لە زیان‌و دروستبوونی خۆ ویستی وخەیاڵپڵاوی كە پێشینان بە ” هێزی غەزەب” ناویان بردووە.
هەریەك لەم سێ هێزە لەجەستەی مرۆفدا شوێنێكی دیاریكراوی هەیە، هێزی ئاخافتن یان ئاوەز لەسەردایە‌و هێزی شەهوەت لەسگدا‌و هێزی غەزەب لەسینەدایە.
بەڵام دادپەروەریی سیفەتێكە كە لەئاكامی هاوسەنگی نێوان ئەم سێ هێزە لەسروشتی مرۆفدا بەدیدێت، هەروەها دادپەروەر كەسێكە كەمافی هەریەك لەم سێ هێزە دابیندەكات‌و رێگا نادات هێزێك بەسەر دووهێزەكەی تردا زاڵ بێت، بۆیە تەنیا لەم حاڵەتدا شادی ڕوو لەمرۆف دەكات، بەم هۆیەوە دەبێ بوترێت وشەی دادپەروەریی لەزمانی فارسی‌وعەرەبیدا لەبەرئەوەی بەواتای میانەرۆییش هاتووە، باشتر لەهاوواتا یۆنانییەكەی كەبەمانای راستی هاتووە، مەبەستەكەی ئەفلاتۆن دەپیكێت، چونكە تێكەڵاوبوونی واتای راستی‌و دادپەروەریی بۆخۆی بۆتە كێشە لەبەردەم تێگەیشتن لەو تەوەرەی كە ئەفلاتۆن دەریبڕیوە.
2.لەپێناسەیەكیتردا ئەفلاتۆن دادپەروەری بەیەكێك لەو چوار فەزیلەتە دادەنێت كە یۆنانییەكانە رێزیان بۆ دادەنا، سێ فەزیلەتەكەیتر بریتین لە: ژیری(حكمەت)، دلێری و خۆڕاگریی یان دیسیپلن‌و پاكی كە لەروانگەی ئەفلاتۆن هەریەك لەم فەزیلەتانە تایبەتن بەتاقمێكی دیاریكراو لەمەدینەی فازیلە.
بەپێی ئەم شرۆڤەیە ئاوەزمەندی تایبەتە بە فەرمانڕەواكان‌و دڵێری سفەتی كەسانی پاڵپشت بەتایبەت سەربازەكان‌و خۆپارێزی‌و دیسیپلین خەسڵەتی خەڵكی ئاساییە، بەڵام دادپەروەری فەزیلەتێكە كە بەهۆیەوە هەریەك لەم سێ گروپە پابەند دەكات بەو كارەوە كە پێی سپَیردراوە، واتە ئەو كارەی كەبۆی ئافەرێنراوە‌و لەتوانایدایە بەئەنجامی بگەێنێت‌و دەست لەكاری ئەویتردا وەرنەدات، ئەفلاتۆن بەهۆی ئەم بیروباوەڕەوە ڕەنگە یەكەمین فەیلەسۆفی رۆژئاوایی بێت كە زەرورەتی پسپۆڕایەتی لەیەك پیشەدا‌و زیانەكانی چەندپیشەیی باسكردووە.
سەرچاوە: دكتۆر حەمید عەنایەت -بناغەی فەلسەفەی سیاسی لەرۆژئاوا-چاپی چوارم بەهاری 1384(2005)
