دەنگەكانی ناو دۆزەخ

(ڕەزا بەراهەنی) ڕەخنەگر و شاعیر و نوسەری بە بیرو باوەڕ كۆمۆنیستی ئێرانی، ساڵی 1935 لە تەبرێز لەدایكبووە، ساڵی 2022 لە تەمەنی 87 ساڵیدا لە وڵاتی كەنەدا ماڵاوایی لە ژیان دەكات، زیاتر لە حەفتا كتێبی بە زمانی فارسی نووسیوە، بەرهەمەكانی بۆ گەلێك لە زمانی تر وەرگێڕدراون.

… بەڵام نازانم بۆ بڕینەوەی دەستی چەپ لە دەستی ڕاست سەختتربوو. واتە دەستی چەپ ناڕەحەتتر دەبڕدرایەوە.

بەم دێڕەی ناو ڕۆمانی (ژیانی دۆزەخیی جەنابی هەیاس)ی ڕەزا بەراهەنی كە دەكاتە 518 لاپەڕە بۆ چاپەكە كوردیەكەی، ئەو دەقەی كە دەكاتە یەك دێڕ، یەك دێڕی دوورودرێژ بە بێ هیچ وەستان و ناونیشانێكی تر، بە مانایەكی تر كە دەكرێت بڵێین گوتارێكی بە ئازار كە دەسەڵات و شەهوەت و خوێن پێكەوە لە خۆیدا كۆدەكاتەوە، ئەو سێ هۆكارەی كە كۆمەڵگا بە خۆیەوە دادەڕمێنێت و تێیدا بە دۆزەخ دەگەن، ئەم دەقە دەقێكی پتە و داهێنەرانە لە ڕوی زمان و ماناوە، دەقێك بە یەك دێڕی دوور و درێژ دەتخاتە ژێر دەیان پرسیارەی جۆر بە جۆرەوە، پەلكێشی ئەو ساتە ترسناكانەت دەكات كە سوڵتان مەحموودەكانی ناو مێژوو بە كەتن و مەرگ و شەهوەت و خوێنی ناو خێزان و نەوەكانیانەوە بەرپایان كردووە.

ئەم نووسەرە لە ڕێگەی بیروباوەڕەكەیەوە كە چەپە و بۆ جیهانێكی دادپەروەر و گەیشتن بە سۆشیالیزم تەمەنی تێپەڕاندووە، دێت بە ئاماژەدان بە دەستی چەپ كە بە زەحمەت دەبڕدرێتەوە وەكو لە دەستی ڕاست، لەو ساتەوەختانەدا ڕامان دەگرێت كە مرۆڤی بە بیروباوڕی چەپخوازانە دەتوانێت لەگەڵ هەموو ئەشكەنجە و ئازار و نەهاتیەكاندا بمێنێـتەوە و بەرگە بگرێت، دەتوانێت لەگەڵ هەموو دەردەسەریەكاندا بجەنگێت و بە باوەڕەكەی شەڕی زۆركەسی تر بكات كە هەمیشە دۆزەخیان بۆ كۆمەڵگا داخستووە، دەیەوێت پێمان بڵێت كە ئینسانە چەپە ڕاستەقینەكان ئەو ئینسانە بە بیروباوەڕانەن كە هیچ هێز و دەسەڵاتێك وا بە ئاسانی بۆیان بنەبڕن ناكرێن و ناتوانن وا بە زووی لەناویان بەرن و بە خواستەكانی خۆیان بگەن و بەسەریاندا سەربكەون، چەپ بوون بۆ ئەم نووسەرە ئەو هێزەیە كە دواجار دەبێت بە ئامانجەكانی خۆی بگات.

ڕۆمانی (ژیانی دۆزەخیی جەنابی هەیاس)ی ڕەزا بەراهەنی، دەقێك نییە بۆ یەك جۆر تێڕامان و یەك بابەتی سادە و ئاسان، بەڵكو هەڵگری ئەو بەدئەخلاقیەتەیە كە شەهوەت و مەرگ و خوێن لەلای سوڵتانەكان لە ڕۆژگارە جۆر بە جۆرەكاندا دەیهێننە ئاراوە و دەبێتە دەقێكی پڕ لە قووڵایی و وێنەی مرۆڤە چەوسێنەر و چەوساوەكان، بەراهەنی دێت بەم ڕۆمانەی دەمانخاتە ناو ژیانی كەسێكەوە كە سوڵتان لە ناو گەمەی شەهوەت و خوێندا بەرەو داڕزانێكی ئەبەدی دەبات، لە نێوان ئەم دوو بابەتەدا ئیتر ئەو گێڕانەوانە دەبنە دەیان وێنەی ترسناك بۆ خوێندنەوەی ئەو مێژووە پڕ لە تاوانەی كە مرۆڤایەتی بە خۆیەوە داماڵیوە لە بەها جوان و گرنگەكان، دەمانخاتە سەر ئەو ڕێگایانەی كە چەوساوەكان وێنەی خۆیانمان لە ڕێگەی شەهوەت و خوێنەوە پێ دەناسێنن و بەو وێنانەیان دەرگای ئەو شوێنە نادیارانەمان بۆ دەكەنەوە كە ئەتككردن و كوشتنی مرۆڤ بە دەیان ڕێگای ترسناك لە خۆدەگرن كە ئەو شوێنەش ناو ماڵ و پێگەی سوڵتانەكانە، لەم ماڵەدا دەبێت ئەوانە بكوژرێن كە داوای هەق و مانەوەدەكەن، لێرەوە دەقەكە بە تەنیا كوشتن ناكاتە ناونیشانی خۆی بۆ هەڵتەكاندنی دەنگی هەق و مرۆڤە بە ئاگاكان، بەڵكو گیانی شەهوەتاوی خێزان و بنەماڵە و نەوەكانی سوڵتانەكانمان لە مێژوودا بە جۆرێك پێ دەناسێنێت كە دەكاتە ئەو وێنە ونبووانەی ناو لاپەڕەكانی ڕۆژگارە تاریكەكەكان، بەمە خوێن و شەهوەت ئەو لاپەڕانە دەنووسنەوە كە سوڵتانەكان بەردەوام لەگەڵ شەهوەتدا دەژین و شەرم لە كوشتنی خزم و دۆست و نەوەكانی خۆیشیان ناكەن، وێنە سەخت و قووڵەكەی ناو ئەم دەقە مەرگی سوڵتان مەحموودەكانە، ئەوەی دەبێتە جێگەی دەیان پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە هیچ لە مەرگی سوڵتانەكان بۆ ژیانی خەڵك گرنگ نییە، چونكە بە كوشتن و مەرگی سوڵتان مەحموودێك یەكێكی دڕندە تر دێتە جێگەی، ئەو دەڕوات و لەویش خراپتر دێتە جێگەی، هاوكێشەی ناو ئەم دەقە خۆی لەم دەتەوەرە گرنگەدا دەبینێـتەوە كە مەرگی سوڵتانەكان هیچ بۆ خەڵك گرنگ نیە، هەمان كەرەستە و پارە و دەسەڵات و نۆكەر و خووە خراپەكانی ئەوانی پێشوو بۆ ئەوانەی دوای خۆیان دەمێنێتەوە و خەڵك لە بۆگەنی سوڵتانێكەوە دەگەن بە بۆگەنی سوڵتانێكی تر، مانا هەرە دیارەكەی ناو ئەم دەقە لەم خاڵەدا بەرجەستە دەبێت: مەرگی سوڵتانەكان هیچ نین چونكە مەرگی ئەو دەسەڵاتدارانە هیچ لە ژیانی چەوساوەكان ناگۆڕن، ئەم تێزەی كە ڕەزا بەراهەنی لەم دەقەیدا دەیخاتە ڕوو بۆ مەرگی سوڵتانەكان لە وڵاتی خۆی و خۆرهەڵاتدا بە درێژایی مێژوو تێڕوانینێكی قووڵە بۆ دەسەڵات و شەهوەت و خوێن، لەم سێ ئاماژەیەوە دێت بەرەو قووڵایی مێژوو دەمانگێڕێنێتەوە تا پێمان بڵێت لە چ قۆناغێكی ئەم ناوچەیەدا مەرگی سوڵتانەكان بۆتە هۆكاری ئازادی و ئاسوودەی بۆ خەڵكی؟ كاتێكیش وەكو ئاماژە بۆ سەردەمی (حەلاج) و ڕۆژگارە تۆقێنەرەكەی دەسەڵاتدارانی عەباسییەكان (انا الحق ) وەكو بانگاوازە هەقزازانەكەی حەلاج لەم دەقەدا دەبینین لەوە تێدەگەین كە ڕەزا بەراهەنی چیمان پێ دەڵێت و لە كوێوە ئاماژە بۆ ترسناكی دەسەڵاتە ترسناكەكانی ناو مێژوودەكات و لەو خاڵەدا ڕامان دەگرێت كە ئەوە ئێمەین ئاوا بەردەوام لە لایەن سوڵتانەكانەوە لە ڕۆژگارە جۆر بە جۆرەكاندا هەمیشە چەوسێنراوینەتەوە و مەرگی سوڵتانەكان هیچ لە ژیان و كەرامەت و بوونمان بەرەو باشی ناگۆڕن.

مرۆڤ بوون لەم دەقەدا ناوێكە بۆ ئازار، هەم چەوسێنەرەكە ئازار دەنۆشێت و هەم چەوساوەكەش چونكە هەردووكیان وەڵامیان هەیە بۆ ئەو كارانەی كە دەیكەن و پاساو بۆ كارەكانی خۆیان دەهێننەوە، بەڵام خاڵی بنەڕەتی ناو ئەم دەقە ئەخلاقیەتی خەڵك و سوڵتانەكانە، سوڵتانەكان نازانن خەڵك چین، تەنیا ئەوە دەزانن كە خەڵك كۆیلەن و مافی خۆیانە چۆنیان بچەوسێننەوە و دەستدرێژی بكەنە سەر ئەخلاق و ناموسیان و لە سێدارەیان بدەن و دەست بەسەر ماڵ و ژیانیاندا بگرن، ئەمە تێڕوانینەكەی سوڵتانەكانە بۆ خەڵك، خەڵكیش كاتێك دێن لە ڕێگەی هەستكردن بە ئازاریانەوە پەنا بۆ مەرگی سوڵتانەكان دەبن و دەسەڵاتەكەیان دەڕوخێنن، دواتر تووشی ناعەقڵانی دەبن بەوەی كە زۆر خێرا چەوسێنەرێكی تر لە بەرگی سوڵتانێكی تردا دەپەرستن و بڕوای پێدێنن… ئاماژەكان لەم دەقەدا بەم ئاراستەیە دەردەكەون: گەمەی تۆقێنەری نێوان خەڵك و سوڵتانەكان هیچ كاتێك لەم ناوچەیەدا كۆتایی پێ نایەت چونكە مێژووی ئەم ناوچەیە هەمیشە بۆگەنی دێت لە لاشەی سوڵتانەكان و قوربانیەكانی ژێر دەستیاندا.

• ژیانی دۆزەخیی جەنابی هەیاس… ڕەزا بەراهەنی

• وەرگێڕانی مێهدی دانشخا

• لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و بەخشی سەردەم 2022