مۆسیقا و گۆرانیی هەورامان لە ئاوێنەی مێژودا
رەفعەت مورادی
گەر بەچاوێكی وردببینەوە بڕوانین بۆ لەدایك بوونی گۆرانی و سیاچەمانەی هەورامی ئەوا ناچارین بگەرێینەوە بۆ مێژو و ژیاری هەورامییەكان كە ڕەنگە وەك بەشیك لەمێژوی گەلی كورد ئاڵو گۆڕی زۆری بەسەردا هاتبیت، خاوەنڕایان پێیانوایە ئاوازو گۆرانی لە گڤەی باو باران و خوڕەی كانی و قرمە و هاژەی چەم و رووبار و نەعرەو لوورەی بوونەوەرانەوە سەرچاوەی گرتووە. بەم پێیە ناوچەی هەورامان بەهۆی ئەو تایبەتمەندییانەوە هەر وەها بە هۆی چیا و ئەشكەوت و چەم و دۆڵی عەجایب و دەنگ دانەوەی مۆسیقای سروشت و كاردانەوەی مرۆڤی هەورامی لە بەرانبەر ئەو دیاردەیە و پاشان لاسایی كردنەوەی ئەو دەنگانە گونجانیكی لە نێوان داهێنانی خۆی و دیاردە سروشتییەكاندا دروست كردبێت، ئەم حاڵەتەش وردە وردە لە خۆشی و ناخۆشییەكاندا رەنگی داوەتەوە بۆیە دەتوانین بڵێین گورانی و مرۆف پێکەوە و هاوشانی یەك سەریانهەڵهێناوە، بەڵگە میژوییەكان ئاماژە بۆ دەورانی پیش ئیسلام و بگرە ساسانیەكان ئەكەن وەك ئەوەی لە لاپەڕەكانی مێژودا تومار كراوە كوردەكان پاش گرتنی نێنەوا لە خۆشیدا ئاهەنگیك ساز ئەكەن و بەریتمێكی خوش و بە ئاوازێكی سەیرەوە دەستی یەك دەگرن و سەما دەكەن ، بەمەش بۆ یەكەمین جار هەڵپەركی و جۆرە گورانییەك كە دەكرێ بە بناغەی گۆرانی كوردی دابنرێت دێتە ئاراوە، وەك پێشتر باسمان كرد گۆرانی و مۆسیقای هەورامی وا لەگەڵ سروشتی جوان و دڵفرێن و شاخ و داخی ئەو ناوچەكەدا دەگونجێ ئەڵیی بۆ یەك دروست كراون .بۆیە گۆرانی هەورامی پێویستی ئەوتۆی بە ئامێرەكانی موسیقی نەبووە ئەوەش دەگەرێتەوە بۆ سروشتی گۆرانی و سیاوچەمانە . بەڵام ئاوازە كۆنەكانی گاتا و سروودە ئاینییەكانی زەردەشت كە بۆ ئەهورامەزدایان خوێندووە لەگەل جۆرە ئامێرێك كە هەنوكە تەمبوور جێگای گرتۆتەوە وتراون هەروەها ئێزیدییەكان كە تیرەیەكن لە تیرەكانی كورد‌و پێشینەیەكی دوور ودرێژیان هەیە لە مێژوی موسیقای كوردیدا لە رێورەسمەكانی خۆیاندا كە بە “ئاواز چران ” بەناوبانگە لە یەكەمین هەینی ساڵی نوێدا بۆ رێبەری ئایینی خۆیان شێخ موحەمەدی حەنیفە جەژن دەگرن و بەسوود وەرگرتن لە ئامێرەكانی موسیقا لەوانە : نەی، دەف، تەمبوورە، موسیقا دەژەنن و هەڵپەركی دەكەن ، ئەم مۆسیقایەی ئێزیدییەكان بە جۆرێك كار دەكاتە سەر لێكۆڵەری كوردناس “لیبارد” كە لە لاپەرەی 294 ی كتێبەكەیدا ” وێرانەكانی نەینەوا ” دەڵێت:تا ئێستا موسیقای هیچ نەتەوەیەك وەك موسیقای ئیزیدییەكان كاری لێنەكردوم ، بەڵام بۆ چی لە موسیقای خۆیان تەمبووریان بەكار بردووە و ئایا ئەم ئامێرە تایبەتە بە كوردەكان ؟
خاتوو شەهرزاد قاسم لێكۆڵەری عەرەب دەڵێت: تەموورە عاشقی زمانی كوردییە و لەگەڵ موسیقای ئەم نەتەوەدا دەگونجێت ، بەڵام كۆنترین ئاسەواری مێژویی كە ئاماژە بە تەمبوورە بكات بەردە نووسراوەكانی سەردەمی ئاشوورییەكانە كە ژنە تەمبوورژەنێكی جوان لە ناوچە كوردییەكاندا نیشان دەدات ، پاش داگیر كردنی ناوچە كورد نشینەكان لەلایەن سوپای ئیسلامەوە و كاڵبوونەوەی موسیقا لە زۆربەی ئەو ناوچانەدا ناوچەی هەورامان بە هۆی بەرنگارییەكی توند و درێژخایەن هونەر و كەلتووری خۆی دەپارێزێت، لەگەڵ ئەوەی ئەو ناوچەیەش دەكەوێتە ژێر ركێڤی موسڵمانانەوە بەڵام هەورامییەكان وێرای تێكەڵكردنی هونەر وموسیقای عەرەبی لەوانە هەندێ رێو رەسمی ئایینی وەك مەولوود خوانی و معراجنامە، ئاوازی رەسەنی خۆیان وەك سیاچەمانە دەپارێزن و ئامێرەكانی مۆسیقاش لەوانە دەف وتەپڵ و شمشاڵ هەروا لە برەودایە ، لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتی عەباسییەكاندا موسیقای كوردی بە هۆی كەسایەتییەكی وەك ئیبرایم مووسڵییەوە كە كوردێكی مۆسیقا ژەنی دەرباری عەباسیەكان بووە گەشە دەكات وپاشان گروپی موسیقای فاتمییەكان بە سوود وەرگرتن لە ئامێرە موسیقییەكانی تەپڵ ودەهۆڵ وسوڕنا و كۆس بەرەو پێشی دەبەن بەڵام ترۆپكی گەشەكردنی موسیقای كوردی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی سوڵتان سەلیمی عۆسمانی، سوڵتان سەلیم بەمەبەستی بەرنگاربوونەوە لە گەڵ سەفەوییەكاندا ناوچە كورد نشینەكان دەسپێرێتە دەست حاكمە كوردەكان بەمەش كوردەكان وێرای دەسكەوتی ئەدەبی و سیاسی وكۆمەڵاێتی لە بواری هونەردا پێشكەوتنێكی بەرچاو بە خۆیانەوە دەبینن و هونەرمەندان گرنگییەكی تایبەت دەدەن بە موسیقا و ئاوازی كوردی، لەم چاخەدا روباب و چەنگ و قانوون بەموسیقای كوردی زیاد دەكرێت کە ئەحمەدی خانی ناوی چەند مەقامێك لەوانە: عوشاق، نەوا، زەهاوی ودڵروبا.. تۆمار دەكات، لەم پەیوەندییەدا مستر ریچ دەڵێت: لە بەهاری ساڵی 1820 ی زایینی مێوانی مەحموود پاشای بابان بووم كەسایەتییەكان و هونەرمەندان كۆ دەبوونەوە و بە چەند ئامێرێكی موسیقاییەوە لەوانە: دەهۆڵ، زورنا، شمشاڵ، تەپڵ ودەف و دووزەلە گۆرانییان دەچری.
لەوەسپی موسیقای كوردیدا لێكۆڵەرێكی گەورە بەناوی “بلاو ” دەڵێت : هەژارترین كورد لە رووی ئاواز وموسیقای دڵگیرەوە دەوڵەمەندە! ئایا بەراستی وایە؟ باسیل نیكیتین لە لێكۆلینەوەكەیدا كە بەهاوكاری ئۆسكارمان ، ن، مار كردوویەتی دەڵێ: هەرچەندە كوردەكان لە زمانی زگماكی خۆیان بێبەشكراون و لە ژێر كاریگەری ئەواندایە بەڵام لە رووی موسیقا وفۆلكلۆرەوە رەسەناێتی خۆیان پاراستووە، ئەو نموونانەی سەرەوە ئاماژەن بۆ دەوڵەمەنی و رەسەناێتی موسیقای كوردی و بۆیە پێویست ناكات بە شان وباڵی خۆماندا هەڵبڵێم و بەم چەند دێرە بەسەندە دەكەم .
لە بواری گورانی هەورامییەوە یان ئەو گورانیانەی كە لە گەرودا ئەوتری واتەvocall mosicall كورت زاس ئەڵی: گورانی زۆر كون تر و لە پێشترە لە ئامێرەكانی موسیقا وە و بەدەسپێكی ژیانی مرۆڤایەتی سەریهەڵداوە مرۆف هەر لە منداڵییەوە و لەسەرەتای زمان پژانیەوە واتە كاتی ئەكەوێتە گڕو گاڵ ئیتر وردە وردە ئاوازی پچرَ پچرَ بۆ خۆی ئەڵێت یان لاسایی ئەو دەنگانە ئەكاتەوە كە گویێ لێیان ئەبێت، بۆیە دەستنیشانكردنی سالێكی دیاری كراو یان سەردەمێك بۆ میژوی گورانی هەورامی زۆر سەختوو دژوارە، ئەگەر بیروڕای خاوەن قەلەمەكان بێنینە گۆڕێ ڕەنگە باسەكەدەرفەتێكی زۆرتری بوێت. بەڵام بۆ نموونە كاك دوكتۆر موحەمەدی موكری دەڵێت: وشەی گۆرانی دراوەتە پاڵ گوران كە خێڵێكی گەورەی نێوان سنە و كرمانشانە ئەم خێلە پەیرەوی ئایینی ئەهلی حەق ئەكەن هەروەها توفیق وە هبی ئەلی گورانی لە عەشیرەتی گورانەوە هاتووە، میجێرسۆنیش ئەڵێ گۆران خاوەنی شیعر و گۆرانین و كوردەكان گۆرانی لە گۆرانەوە فێر بوون ، خۆ ئەگەر ئەم بیرو بۆچوونانە ڕاست بن هەورامیی و گۆران یوو دیوی یەك دراون‌و لەیەك ناوچەدا دەژین و تەنانەت تێكەڵی یەكن وەك گوندی شێخان لە هەورامانی ئەودیو و هاوار لە هەورامانی ئەمدیو، ئەم شوێنانە زیارەتگای گۆرانەكانە و سوڵتان ئیسحاقی لێ نێژراوە سەڕەڕای ئەوەش گۆران گۆرانیەكانیان لە كلام و سروودەكانی سەرئەنجام وەرگرتووە، ئەوا ئێستاش سیاچەمانە چ لە رووی زاراوەو شێعرەكانیەوە و چ لە شێوەی وتندا بناغەو سەرچاوەی مۆسیقای گۆرانە و گەلێك لە یەكتر نزیكن، هەڵبەتە هەندێ لە شارەزایانی مێژوو تەمەنی موسیقای هەورامان كورتدەكەنەوە و لەژێر ناوی فەهلەویات یان پەهلەویات رەنگ وبۆیەكی دەرباری پێدەبەخشن و دەڵێن: مێژوی سیاوچەمانە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەكان واتە ئەو كاتەی كە خەسرەو پەروێز پاشای ئێران روو لە هەورامان دەكات و بەهۆی سروشتی جوان و دڵفڕێنی هەورامان، ئەم ناوچەیە بۆ ڕاو و شكار و سەیران هەڵدەبژێرێ ، سروشتی ئەفسووناوی و قاقبۆی كەو هاژەی ئاو و رایحەی خۆشی گولان‌و بۆن و بەرامەی گژ وگیای شاخوداخی هەورامان وای لێ ئەكا لە باربەدی گۆرانی بێژ و مۆسیقاژەن داوا بكات بۆ ئەو هەموو جوانی و دڵفڕێنییەی ناوچەكە ئاهەنگ و سروودێك بڵێت بەناوی ئەورامەن كەدواتر ئەو ئاوازە دەبێتە بنەمای ئاهەنگ و گۆرانی ناوچەكە و سیاوچەمانەی لێ دەبێتەوە ، سەرەڕای ئەو تێروانیینە كورتە بۆ مێژوی مۆسیقای هەورامان هەندی كەسیتر بە سەرپێیەوە سەیری مێژوی سیاچەمانە دەكەن و دەیبەنەوە بۆ سەردەمی ئەمارەتی ئەردەڵان گوایا كەسێك بەناوی یۆسو ئاسكە لە بەر چاوە ڕەش وجوانەكانی كڵاوزەر خاتوون سیاچەمانەی داهێناوە، هەڵبەتە حاشا لەوە ناكەم كە یۆسو ئاسكە دەنگی خۆش بووبێت وبرەوی بە سیاچەمانە دابێت بەڵام سیاچەمانە كاڵای پر بەهای هەورامانە و لە مێژو و شارستانیەتی هەورامان دانابرێت ، ئەم سەرنجانە ئەو بیر و بۆچوونانە كەمڕەنگتر دەكات كەپییانوایە سیاوچەمانە لە سروودە ئاینییەكانی زەردەشتەوە سەرچاوەی گرتووە، رەنگە گۆرانییە چەپییەكان تا ڕادەیەك لە گەڵ مۆسیقی بوترێن بەڵام سیاوچەمانە پەیوەندی بە مۆسیقاوە نییە و لە گەڵ یەكدا ناوترێن گەربڵین بۆ ؟
ئەلێم گۆرانی هەورامی هەست و سۆز و ئەوینی هەورامییەكانە بۆ ناوچەكەیان و مرۆڤی هەورامی تاچاوی دەكەوی بە دیمەنی سەوز و ڕەنگین و قرمە و قەڵبەزەی ئاوی چەم و رووبارەكان و قاقبۆی كەو چەهچەهەی بولبول وپرمەی كەڵەكێوی ئیدی خۆی بۆ ناگیرێ دەس لە گوێ ئەنێت و بە ناڵەی كنالەیل ئەو ئەوینە دەرئەخا ، هەرچەندە شمشاڵ وەك ئامێرێكی مۆسیقی لەگەڵ سیاوچەمانە ئەگوترێ بەڵام ئەوەش بەهۆی دەنگ خۆش نەبوونی ئەو كەسانەیە كە شەیدای سیاوچەمانەن و ناتوانن بە گەرویی خۆیان ئەو ریتمە بڵێنەوە .بۆیە پەنا دەبەنە بەر شمشاڵ تا حەز و ئارەزووەكانیان بەوجۆرە دەرببڕن .هەروەك باسمان كرد گۆرانییە چەپی یان كرژەكان، ئەمڕۆ لە گەڵ ئامێرەكانی مۆسیقا لە ناوچەی هەورامان لە كاتی شادی و زەماوەن یان لە (تەكیە )و خانەقاكاندا لە گەڵ دەف و تەپڵ و دەهۆڵ و شمشاڵ و زوڕنا ئەوترێن بەلام سیاچەمانە رەسەنایەتی خوی پاراستووە و چۆن هاتووە هەر واش ماوەتەوە و بۆتە پیناسەی گۆرانی و مۆسیقای هەورامان .
ئەلێم گۆرانی هەورامی هەست و سۆز و ئەوینی هەورامییەكانە بۆ ناوچەكەیان و مرۆڤی هەورامی تاچاوی دەكەوی بە دیمەنی سەوز و ڕەنگین و قرمە و قەڵبەزەی ئاوی چەم و رووبارەكان و قاقبۆی كەو چەهچەهەی بولبول وپرمەی كەڵەكێوی ئیدی خۆی بۆ ناگیرێ دەس لە گوێ ئەنێت و بە ناڵەی كنالەیل ئەو ئەوینە دەرئەخا ، هەرچەندە شمشاڵ وەك ئامێرێكی مۆسیقی لەگەڵ سیاوچەمانە ئەگوترێ بەڵام ئەوەش بەهۆی دەنگ خۆش نەبوونی ئەو كەسانەیە كە شەیدای سیاوچەمانەن و ناتوانن بە گەرویی خۆیان ئەو ریتمە بڵێنەوە .بۆیە پەنا دەبەنە بەر شمشاڵ تا حەز و ئارەزووەكانیان بەوجۆرە دەرببڕن .هەروەك باسمان كرد گۆرانییە چەپی یان كرژەكان، ئەمڕۆ لە گەڵ ئامێرەكانی مۆسیقا لە ناوچەی هەورامان لە كاتی شادی و زەماوەن یان لە (تەكیە )و خانەقاكاندا لە گەڵ دەف و تەپڵ و دەهۆڵ و شمشاڵ و زوڕنا ئەوترێن بەلام سیاچەمانە رەسەنایەتی خوی پاراستووە و چۆن هاتووە هەر واش ماوەتەوە و بۆتە پیناسەی گۆرانی و مۆسیقای هەورامان .
